Selçuklu Melikşah Dönemi

Melikşah devrinde Selçuklulara baktığımızda gücünün en zirveye ulaştığını görürüz. (Ekonomik, mimari, sanat, ilmi, kültürel, askeri vb.) Amcası Kavurd’un isyanı güç bela bastırılıyor çünkü Melikşah tahta geçtiğinde henüz çok doydu ve Türkmenler de Kavurd’u desteklemekteydi. Sultan Alparslan’ın veziri Nizamülmülk’ün de Melikşah’ın yanında olması Melikşahın kendi iktidarını korumasına yardımcı olmuştur. Rey’e gelip hazinenin bir kısmına Türkmenlere dağıtmıştır. (Türkmenlerin Kavurd’un yanında hareket etmesini engellemek için.) Hamedan yakınlarında karşı karşıya gelirler ve bunun sonucunda Melikşah kazanır.

Tuğrul ve Çağrı beyler döneminde Gazneliler Dandanakan Savaşı ile ağır bir yenilgiye uğratılmış ve aynı zamanda Karahanlılar ile de mücadele edilmiş onlar da mağlup edilmiştir. Fakat buna rağmen ülkenin doğusunda yani Horasan taraflarında Gazneliler de Karahanlılar da varlıklarını devam ettirmiştir. (Selçuklulara tabi hale gelmişlerdir.) Fakat nasıl ki Selçuklu melikleri fırsat bulduklarında hükümdara karşı ayaklanıyorlarsa, Gazneliler ve Karahanlılar da aynı şekilde fırsat bulunca ayaklınıyorlardı. Sultan Alparslan’ın ölümünden sonraki iktidar değişiminde Gazneliler ve Karahanlılar bir takım şehirleri ele geçirirler fakat sonrasında Melikşah ve kardeşleri bu şehirleri tekrar alırlar ve iki devleti itaat altına sokarlar. Devletin doğusunda sükunet sağlandıktan sonra Melikşah Rey’e geri döner ve ondan sonra devletin merkezini Rey’den İsfahan’a nakleder.

Melikşah Arap Yarımadası Hakimiyeti

Tuğrul Bey döneminde Abbasi halifeliği Selçuklu hakimiyeti altına girmiş daha sonra da Alparslan döneminde hutbe, Abbasi halifesi ve Selçuklu sultan adına okutulmuştur. Fakat sonrasında Abbasi halifesi Kaim Biemrillah ölünce Fatımilerin devreye girdiğini ve hutbenin Fatımiler adına okutulduğunu görürüz. Zaman zaman Hicaz bölgesine Fatımiler hakim olurdu. Sultan Melikşah döneminde duruma tekrar hakim olunur, hutbe tekrar Abbasi halifesi ve Selçuklu sultanı adına okutulur. Sultan Melikşah, Bağdat şahnesini (emniyet memuru olan kimse) Hicaz bölgesini ele geçirmek ve sükuneti sağlamak amacıyla buraya görevlendirir. Bağdat şahnesi Gevherayin, orayı ele geçirmek üzere bir Selçuklu beyini görevlendirir. Sadece Hicaz değil; Yemen, Aden tarafları da Selçuklu hakimiyetine girmiş olur. Yani Arap Yarımadası tamamıyla Selçuklu kontrolüne girer.

Alparslan döneminde Atsız Bey’le başlayan Suriye fethi, Mısır, Filistin ve Kudüs’ün ele geçirilmesi; Melikşah dönemindeyse Arap yarımadasının güneyine -Yemen’e kadar- Selçuklu hakimiyeti genişler, yayılır.

Melikşah Suriye Fethi

Kutalmışoğulları Anadolu’ya geldiğinde bir süre bölgede -Urfa, Birecik tarafları- faaliyette bulunurlar. Sonra kardeşlerden ikisi Şökli’nin kışkırtmasıyla Atsız Bey’le mücadele eder. Mağlup olup yakalanınca devlet merkezine gönderilirler. Diğer iki kardeşi Süleyman ve Mansur Anadolu’nun içlerinde faaliyetlerini sürdürürler. Antakya ahalisi başlarındaki yöneticinin idaresinden memnun olmadıkları için Süleyman Şah’ı davet ederler ve şehri kendisine teslim edeceklerini bildirirler.

Süleyman Şah gelip şehre hakim olur fakat daha sonra Halep hakimiyle bir çatışma içine girer; Halep hakiminin Melikşah’ın kardeşi Tutuş’u daveti üzerine savaş meydana gelir ve savaşta hayatını kaybeder. Artuk Bey de Tutuş’a yardım eder. (Süleyman Şah her ne kadar Bizans sınırına yakın bölgelerde hakimiyet sahası oluşturmuş, Konyadan İznik’e kadar olan sahayı hakimiyeti altına almış olsa da, Büyük Selçuklularla çatışmaya girmek zorunda kaldığı için ölür. Bu sırada Türkiye Selçuklu Devleti kurulmuştur. Türkiye Selçukluları daha kuruluş aşamasında büyük bir darbe almış olur.)

Bölgedeki yerel hakimlerin daveti üzerine Sultan Melikşah düzeni tekrar tertip etmek için Suriye’ye gelir ve beylerini de civar bölgelere gönderir. Urfa Emir Bozan hakimiyeti altına verilir, Halep’e Aksungur tayin edilir, Antakya da Selçuklu hakimiyetine girerek Yağısıyan’a bırakılır. Melikşah’ın bu sefer sırasında bölgelere bu beyleri idareci olarak vekil tayin etmesinde aslında onun ne kadar öngörülü bir lider olduğunun kanıtıdır.

Sadece bunu yapmakla da kalmaz Anadolu’da faaliyette bulunan -başta Türkiye Selçuklu- beyleri, hakimiyeti ve kontrolü altına almak işin girişimlerde bulunur. Suriye bölgesine gelmesiyle Atsız Bey, Atsız Bey ve Tutuş’un mücadelesi, bölgedeki Arap ve Kürt yerel hakimlerin Müslüman olmaları hasebiyle Abbasi halifesi nezdinde yaptıkları girişimle, bölgedeki Selçuklu beylerinin faaliyetlerini engellemek için girişimleri vardır.

Aynı zamanda Tutuş’un bölgede çok geniş bir hakimiyet sahası oluşturması, kendisi ya da devletin bütünlüğü için bir tehdit oluşturmasının da önüne geçmeye çalışır. (Melikşah’ın ölümünün ardından iktidar mücadelesi için en önde gelen isimlerden biri olan Tutuş’un, mücadelesini kaybetmesinde vekil tayin edilen beyler rol oynar. -yukarıda yazanlar-)Dolayısıyla bölgedeki durum karışık olduğu için Melikşah bölgeye gelmiştir.

Melikşah döneminde Mervanilerin (Diyarbakır’da hüküm sürmüş Kürt veya Arap hanedanı) hakimiyetine de son verilmiştir.

Melikşah Döneminde Anadolu’nun Durumu

Türkiye Selçuklu Devleti’ni kuranlar, Büyük Selçuklu Devleti’ni kuranlarla akrabadırlar. Tuğrul ve Çağrı beyler Mikail’in, Kutalmış ise Arslan Yabgu’nun oğludur. Selçuk Bey’in ölümünden sonra ailenin başına Arslan Yabgu geçmiştir. Arslan Yabgu, Gazneli Mahmut tarafından bir tehdit olarak görülüp yakalandıktan sonra kurtarılmaya çalışılmış fakat başarılı olunamamıştır.

Tuğrul ve Çağrı Beylerin devleti kurulmasıyla, Arslan Yabgu’nun oğlu Kutalmış da devlet içinde faaliyetlerde bulunmuştur. Tuğrul Bey’in hükümdarlığının sonlarına doğru tahtın en güçlü adayı Kutalmış isyan eder. Fakat Alparslan ondan daha akıllı olduğu için tahtı ele geçirir, sonrasında Kutalmış ölür. Kutalmış öldükten sonra Osmanlı geleneğinden farklı olarak Kutalmış’ın oğulları öldürülmez, sultanın gözetimi altında yalamaya devam ederler.

Alparslan’ın ölümünden sonra çıkan karışıklıkta Melikşah, amcası Kavurd ile mücadele halinde durumu henüz kontrol altına alamamışken bir rivayete göre fırsatını bulup kaçıp Anadolu’ya geldikleri söylenir. Diğer bir rivayete göre ise bizzat Melikşah tarafından Anadolu’ya gönderildikleri söylenir. (Melikşah onları ortadan kaldırmayı düşünürken, veziri Nizamülmülk’ün hanedan mensuplarını öldürmenin uğursuzluk getireceğini söyleyerek öldürülmeleri yerine batıda uç bölgelere, Anadolu’ya göndermelerini; böylece Bizans’la gaza yaparak mücadele edebileceklerini, Selçuklu adına fetihler yapabileceklerini, fetihlerden sonra düzenin alt yapısını oluşturabileceklerini ve sonuç olarak devlete zarar veremeyeceklerini söyler. Hem de onları öldürmesiyle devlet içindeki birtakım grupların tepkisini çekmeyeceği söyler.)

Kutalmışoğlu Süleyman ve Mansur Anadolu’ya geldikten sonra Anadolu’nun içlerine kadar giderler. Malazgirt Savaşı’nın sonrası olduğundan ve Malazgirt Savaşı da Bizans’a çok ağır bir darbe indirilmiş olduğundan Anadolu’da faaliyette bulunan bir takım Selçuklu beyleri vardır. Anadolu’da Bizans hakimiyeti sahalarını koruyabilecek bir askeri güç yoktur.

Nitekim IV. Romanos Diogenes’in öldürülmesinin ardından Bizans’la yapılan anlaşma bozulduğu için sultanın emriyle Anadolu’nun batı bölgelerine kadar ilerleyen bir sürü Türk beyleri de vardır. Bu dönemde Anadolu’da faaliyetlerde bulunan beylerin arasında en meşhuru Artuk Bey’dir. Yine bu dönemde Süleyman Şah ve Mansur da Konya’dan İznik’e kadar olan bölgeleri ele geçirir.

Bizans imparatorluğu Malazgirt Savaşı’ndan sonra siyasi istikrarını kaybettiği için iktidar mücadeleleri yaşanmaktadır. Bu mücadele içinde rakiplerine karşı siyasi üstünlük sağlamak isteyen Bizanslı yönetici ve komutanlar, Anadolu’da faaliyette bulunan Selçuklu beylerinin desteğini alırlar. (1078 yılında Botaniates, Süleyman Şah’ın desteğiyle Bizans iktidarın ele geçirir.) Melikşah döneminde kendisi tarafından görevlendirilen ve Anadolu’da faaliyette bulunan bu bir takım beyler, -özellikle Kutalmışoğulları Süleyman ve Mansur- belli bir süre sonra müstakil olarak hareket etmeye başladıklarından ve merkezi devlet anlayışına ters düştüğü için Anadolu’ya onları itaat altına almaları için bir ordu gönderir.

Porsuk’un görevlendirilmesiyle yapılan mücadelede Mansur ölür. Süleyman Şah da Tutuş’la girdiği mücadelede ölmüştür. Süleyman Şah’tan sonra faaliyetleri Ebu’l Kasım sürdürür fakat onu da etkisiz hale getirmek için Melikşah’ın hareketleri devam eder. (Ebu’l Kasım, Sultan Melikşah’ın gönderdiği Porsuk’un desteğiyle Bizans’a karşı başarılar elde etmişti. Ancak sonradan bağımsız hareket etmesinden rahatsızlık duyan Melikşah, Ebu’l Kasım’ı bertaraf etmesi için önce Porsuk’u, Porsuk başarılı olamayınca da Emir Bozan’ı görevlendirdi. Melikşah’a tabi olarak İznik’te hüküm sürmek isteyen Ebu’l Kasım, Emir Bozan tarafından öldürüldü.)

Melikşah Bizans İmparatoru Alexios Komnenos’a, çocuklarının evlendirilmesi yoluyla akrabalık kurulması için elçi gönderir. Dolayısıyla Melikşah, Bizans için tehdit oluşturan Anadolu’daki Selçuklu beylerini de dizginlemiş olurdu ve Onların hakimiyetindeki bölgeleri de Bizans’a bırakırdı. Bizans hükümdarı Büyük Selçuklularla İznik yönetimi arasındaki mücadelede İznik yönetiminin yanında yer alır. Süleyman Şahdan sonra Ebu’l Kazım’ın İznik’te hakimiyet kurması Bizans İmparatoru için çok tehdit oluşturmazdu çünkü onları kendi dişine göre görüyordu. Fakat Büyük Selçuklular buraya gelirlerse onlarla başa çıkamazdı. Bu sebeple sultan Melikşah’ın gönderdiği elçinin söylediklerini pek dikkate almaz.

Elçiyi rüşvetle satın alarak Anadolu’da hüküm süren beyleri kendisini Melikşah’ın gönderdiğini söyleyerek tek tek dolaşmasını, Melikşah ve Bizans imparatoru arasında bir hısımlık kurulacağını anlatmasını ve burayı boşaltmaları gerektiğini söylemesini ister. Başta Sinop olmak üzere pek çok yer boşaltılır ve birçok kale Bizans’ın tek bir ok bile atmamasıyla Bizans tarafından ele geçirilir. Buna karşılık olarak Melikşah tekrar bir elçi gönderir ve Bizans prenseslerinden birisinin oğlu ile evlenmesini ister.

Bunu kabul etmese Melikşah’ın ordusuyla birlikte üzerine geleceğini bilen Bizans imparatoru, istemeyerek de olsa prenseslerden birini Selçuklu şehrine gönderir fakat Melikşah ölür. (O sırada kendi imparatorluğunu kurtarmak için çeşitli politikalar izler.) Melikşah döneminde Anadolu bu durumdadır. Vezir Nizamülmülk ile Sultan Melikşah’ın kısa aralıklarla ölmesi devlette büyük sarsıntılara yol açar ve uzun süreli taht mücadeleleri başlamış olur. Melikşah’ın ölümünden sonraki yıllarda Haçlı Seferleri’nin (1095) başlamış olması da Selçuklu Devleti açısından iyi olmamıştır.

ABBASİ HALİFELİĞİ

Abbasi halifeliği ile ilgili olan münasebetlere bakıldığında Melikşah’ın kızı Abbasi halifesi ile evlenir ve Cafer adında bir oğlu olur. Terken Hatun, Abbasi halifeliği makamına, mevcut halifeden sonra torunu Cafer’in tayin edilmesini istemiştir. Buna karşı çıkan Abbasi Halifesi ve Selçuklular arasında bir gerilim söz konusudur. Zaten Bağdat seferinden sonra hareketleri kısıtlanınca bir de halifenin seçilmesinde Selçukluların söz sahibi olmasına bozulmuşlardır.

NİZAMÜLMÜLK

Melikşah ölmeden önce son zamanlarında rakip ve düşmanlarının, ayrıca Karahanlı sülalesine mensup karısı Terken Hatun’un kışkırtmaları yüzünden Nizamülmülk ile Melikşah’ın arası açılmıştır. Uzun zamandır vezirlik yapan Nizamülmülk’ün ailesine mensup kişiler, devlet içerisinde önemli makam ve mevkilere ulaşmıştır. Sultanın çevresindekiler Melikşah’ı Nizamülmülk konusunda kışkırtırlar. Fakat Melikşah’ın bir şey yapmasına gerek kalmadan Nizamülmülk, bir Batıni fedaisi tarafından Bağdat’ta öldürülür. Sonraki iktidarın belirlenmesinde de Nizamülmülk’ün oğulları etkin rol oynar. Destekledikleri Berkyaruk’un tahtı ele geçirmesinde onların rolü çok büyüktür.

Evden online ders almak istiyorsanız, sitemizi keşfetmelisiniz.