Deney Hayvanları ve Kullanım Alanları Nelerdir?

Biyoloji, tıp, veterinerlik, çevre araştırmaları, kozmetik araştırmalar… bütün bu bilimsel alanlarda ihtiyaç duyulan ve bilimde büyük boşlukların kapatılmasına, karanlık bilgilerin aydınlanmasına yardımcı olan hayvanlardır.

Deney Hayvanları Nelerdir?

Bilimsel çalışmalarda kullanılan hayvanlara genel olarak deney hayvanları denilmektedir. Deney hayvanları çalışma konusuna göre özel olarak seçilen, özel olarak yetiştirilen hayvanlardır.

Fare

Yaklaşık olarak 420 yıldır deney amacı ile kullanılan bu tür, ev farelerinden türetilmiştir (1) ve bilimsel isimi Mus musculus tur. Memeliler sınıfnda yer almaktadır. Ağırlığı 20-40g, boyları kuyruk dahil 12-15 cm olan memelilerdir. Bu tür immünoloji, onkoloji, kardiyovasküler hastalıklar, metabolizma araştırmaları, mikrobiyoloji araştırmaları, biyokimyasal araştırmalar, farmakoloji araştırmaları gibi bir çok araştırma alanında kullanılmaktadır. Denyin türüne göre inbred, random bred, hibrit, transgenik ve knockout fareler üretilmekte ve kullanılmaktadır.

Rat (Sıçan)

Farelerden sonra deneylerde en çok kullanılan bir diğer memeli türüdür. Farklı cinslerde ratlar bulunmaktadır ve deneyin türüne göre uygun cinste hayvnalar seçilerek kullanılmaktadır. En çok kullanılanlar Wistar albino, Spaque-Dawley albino, Long-Evans dır. Farelere göre oldukça büyük yapılıdırlar. Yetişkin bir sıçanın ağırlığı ortalama 220 g civarındadır. Sıçanlarda biyokimyasal, farmakolojik, fizyolojik araştırmalarda, kardiyovasküler hastalıkların araştırılmasında, septik şok gibi acil durumu olan hastalıkların araştırılmasında, doku mühendisliği araştırmalarında, mikrobiyoloji araştırmalarında kullanılmaktadır.

Kobay

Kemiriciler takımında yer alan kobay’ ın diğer adı ginepig dir. Fare ve rat’ dan farklı olarak kuyrukları bulunmamaktadır. Yaklaşık 25 cm kadar boyları vardır. Ergin bir kobay’ ın ağırlığı 1kg’ ı bulabilmektedir. Kobay daha çok immün sistem hastalıklarının araştırılmasında kullanılan deney hayvanıdır. Anaflaktik şok gibi aciliyeti olan hastalıkların araştırılmasında, tüberküloz, hipersensivite durumu ve genetik çalışmalarda da kullanılmaktadır.

Tavşan

Tavşanların yaklaşık olarak 28 cinsi vardır. Beyaz Yeni Zellanda cinsi, Hollanda ve Polonya tavşanları bilimsel araştırmalarda en çok kullanılan tavşan cinsleridir. Büyük kulak yapıları sayesinde kulak damarlarından kan örnekleri alımları, ilaç uygulamaları kolaylıkla yapılabilmektedir. Ergin bir tavşanın ortalama ağırlığı 1 ila 6 kg arasında olabilmektedir. Doku ve örnek ihtiyacının bol olduğu çalışmalarda tercih edilirler.

Deney Hayvanları Seçim Kriterleri Nelerdir?

Deney hayvanları ile çalışmalardaki amaç organların, dokuların, hücrelerin ve totalde sistemin fizyolojik, patolojik, biyokimyasal mekanizmalarını aydınlatmaktır. Bu süreçte bir dokuda gelişen patolojik durumun sistem üzerindeki ya da sistem üzerinde gelişen fizyoloik bir aktivitenin doku üzerindeki etkilerinin anlaşılması birçok hastalığın anlaşılmasında atılan bir adımdır. Uygun hayvanın seçiminden önce çalışılacak konu hakkında literatür bilgisi toplamak, deney hayvanlarına alternatif bir araştırma süreci var ise öncelikle onu değerlendirmek gereklidir. Hayvan kullanımı zorunluluğu durumunda hayvan modelleri ile çalışılabilir. Çalışılacak tür ile ilgili anatomik, fizyolojik, biyokimyasal parametreler iyi bilinmelidir. Bu bilgilerin yanı sıra deney hayvanının davranışları da çalışmada deney hayvanı seçiminde göz önünde bulundurulmalıdır. Deney hayvanlarının seçiminde temel olan hayvan sayısının az tutulması ve deney hayvanının üzerinde yapılacak olan deneye uygun olmasıdır. Örneğin çok miktarda kan dokusunda çalışılacaksa fare yerine tavşan ile çalışmak deneyin sonuçları açısından önem arz eder.

Deney Hayvanları Kullanım Alanları Nelerdir?

Biyoloji ve Tıp gibi alanlar gün geçtikçe gelişmekte gün geçtikçe yeni bir bilgi literatüre eklenmektedir. Bir çok bilimsel deney, günümüzde oldukça yaygın olan hastalıkların tedavisi için sonuçlar sunmaktadır. Örneğin güncel bir pandemik süreç olan Koronavirüs hastalığı için geliştirilen aşılar, doku mühendisliği alanında dokuların ve organların geliştirilmesi sürecinde, geliştirilen dokulara ya da uzuvlara fizyolojik işlev kazandırma çalışmalarında, uygulanan ilaçların metabolizma ve vücut biyokimyası üzerine olası etkilerinin belirlendiği çalışmalarda, farmakoloji de ilaçların alımı, emilim, vücut içerisinde dağılımı, metabolizması, atılımı ve toksisitesi üzerine yapılan detaylı çalışmalarda ve daha birçok çalışma alanında deney hayvanları kullanılmaktadır.

Bilimsel Çalışmalarda Deney Hayvanları

Deney hayvanlarının bilimsel çalışmalarda kullanılması sürecini düzenleyen etik sistemler bulunmaktadır. Deney hayvanları ile çalışmada öncelikli olarak deney hayvanlarına alternatif yöntemlerden olan hücre kültürü çalışmaları, bilgisayar tabanlı simülasyon çalışmaları ya da daha alt omurga yapısına sahip canlılar (balıklar, kurbağalar v.s.) kullanılmalıdır. Ancak araştırmada mutlak deney hayvanları kullanımı zorunluluğu bulunması durumunda etik kurallar çerçevesinde deny hayvanlarının kullanımı gerçekleştirilebilir.

Etik, bir toplumda toplumun yaşamında ya da bilimsel alanda yapılan davranışların bir kavramıdır. Kelime anlamı olarak ahlak anlamına gelmektedir. Deney hayvanları etiğinde de temel etik ilkeler bulunmaktadır. Bu etik ilekeler şu şekilde sıralanabilir:

• Az sayıda deney hayvanı kullanımı
• Ağrısız-acısız deney protokolü
• Deney hayvanları kullanımına alternatif araştırma olanakları
• Ahlaka ve bilimsel yöntemlere hâkim araştırmacı
• Deney hayvanları kullanımında etik ilkeler önem arz etmektedir.

Bu etik ilkelere ek olarak 3R kuralı bulunmaktadır. 3R kuralı son zamanlarda yeni eklentilerle 5R kuralına evrilmektedir. Bu kuralları ise şunlardır:

• Replacement (Yerine Başka bir şey Kullanma): Deney hayvanı yerine daha basit yapılı canlıların kullanılmasını önermektedir.
• Reduction (Azaltma): Deneysel araştırmada deney hayvanı sayısını olabildiğince az sayıda tutma durumunu önermektedir.
• Refinement (İyileştirme): Deneysel araştırma sırasında hayvanlara uygulanacak işlemlerin hayvanda ağrı ve strese en az düzeyde sebebp olamsı durumunu önermektedir. Yüksek stres ve aprı durumu hayvan refahının yanı sıra deney sonuçlarını da etkileyebilir.
• Responsibility (Sorumluluk): Deney hayvanına karşı sorumlulukların alınmasıdır.
• Respect (Saygı): Deney hayvanlarına karşı saygı durumunu ifade etmektedir.

Bilimsel çalışmalarda deney hayvanları ile çalışmak etik ilkelerin altında ve insani koşullarda gerçekleştirilmelidir. Deney hayvanları kullanım sertifikası gerekliliği de deney hayvnları ile çalışmak için bir diğer koşuldur.