Matematikte Bilinmeyenler Neden “X” ile Gösterilir?

“x”

Selam! Bugün birçoğumuzun kökenini bilmediğini düşündüğüm bir konudan bahsedeceğim. X’ten…

Son zamanlarda ünü artan x harfi ile hayatımızın birçok yerinde karşılaşır olduk. Space X, TEDx, X gezegeni, X-ışınları, X uygulaması, Model X…

Bütün bunlara ek olarak, şimdilerde bir insana bile isim oluyor. 😊

Elon Musk ve oğlu X Æ A-12

X’in bu ünü nereden mi geliyor? Tabii ki matematikten!

Matematikte kullandığımız semboller çok eskiye dayanıyor. Bu sembollerin henüz ortaya çıkmadığı zamanlarda ise insanlar, çalışmalarını kelimelerle ifade ediyorlardı. Ancak bu durum kısa sürdü. İnsanlar, kelimelerin yerine sembolleri kullanmaya başladılar çünkü sembollerle birlikte matematiksel ifadeler daha anlaşılır ve iletilmesi kolay bir hale geliyordu. O zamanlarda farklı yerdeki insanların farklı semboller kullanması büyük bir sorundu çünkü kimse kimsenin matematiğini anlamıyordu!

Ebû Ca’fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî

Cebirin kurucusu olarak bilinen ünlü matematikçi Harezmî de ilk başta çalışmalarında kelimeleri kullandı. O, problemlerini yazarken bilinmeyenleri ifade etmesi için sıklıkla “şey” anlamına gelen Arapça “shay (شيء)” kelimesine yer verdi. Daha sonra denklemlerde “bilinmeyen miktar” kavramını temsil edecek bir sembole ihtiyaç duydu. Bu ihtiyaç doğrultusunda bilinmeyenler yerine “shay” kelimesinin ilk harfi olan “ş” sesi çıkaran “şin ( ﺵ‎)” harfini kullandı.

Harezmî’nin yazdığı eser, yaklaşık üç yüz yıl sonra İspanya aracılığıyla Avrupa’ya ulaştı. İspanya’daki matematikçiler eseri İspanyolcaya çevirmeye başladıklarında Arapça dilindeki bazı seslerin dillerinde bir karşılığının olmadığını gördüler. Bu seslerden biri Harezmi’nin bilinmeyeni sembolize ettiği “şin” harfi idi. İspanyollar bu harfin yerine Yunanca “chi (χ)” sembolünü ödünç aldılar. Daha sonra eserler, bilimin dili olan Latinceye çevrildiğinde chi’nin Latin alfabesindeki X’e dönüştüğü belirtiliyor.

16. ve 17. yüzyılların iki etkili matematikçisi François Viète ve René Descartes’in çalışmalarında bilinmeyenler için ‘X’ sembolünü kullanmalarıyla X’in daha da popülerleştiği söyleniyor.

Shay kelimesinden x harfine olan bu yolculuğu belgeleyen bir kaynak olmadığı için bu serüveni yalnızca bir teori olarak kabul edebiliyoruz.

X ile ilgili diğer bir teoride ise René Descartes baş rolde.

17.yüzyılda yaşamış olan Fransız bilim insanı, “Söylem” adlı eserinin ek kısmında cebirin geometrik problemleri çözmek için kullanıldığı analitik geometrinin bir versiyonunu tanıttı. Bilinen değerleri temsil etmesi için alfabedeki ilk harfleri kullanırken, bilinmeyen değerler için alfabenin sonunda yer alan harfleri kullandığı belirtiliyor. Bilinmeyen değerleri ifade ederken X’i diğer harflerden daha sık kullanmış. Yani bu teoriye göre Descartes X’i rastgele seçmiş. 

Bu teorilerden hangisi gerçek olursa olsun ortak tek bir şey var ki o da insanların bilinmezliğe olan merakı. Bu merakın hiç eksilmemesi dileğiyle!

Bir sonraki blog yazısında görüşmek üzere. Hoşça kalın! 😊

Beyza Özcan

03.10.2023